Hukuki İşlemlerin Hükümsüzlük Halleri Nelerdir?

Hukuki işlemlerin hükümsüzlükleri çeşitli hallerde görülebilir. Bu haller, hukuki işlemlerin kurucu unsurlarına, tamamlayıcı ve geçerlilik şartlarının varlığına bağlı olarak meydana gelmekte ve ayrışmaktadırlar.

Hukuki işlemlerin hükümsüzlük halleri;

• Yokluk,
• Kesin hükümsüzlük,
• İptal edilebilirlik,
• Noksanlık,
• Nispi etkisizlik olarak beş ayrı şekilde meydana gelmektedir.

Yokluk

Bir hukuki işlemin kurucu unsurları eksik ise, o hukuki işlem hiç doğmamıştır ve söz konusu hukuki işlem varlık kazanamaz. Bu hükümsüzlük hali yokluk olarak nitelendirilir.

Temel unsuru teşkil eden irade beyanları mevcut olmadıkça bir hukuki işlemin varlığından bahsedilemez. Bazı hukuki işlemlerde ek kurucu unsurlar da mevcuttur. Evlenmede kadın ile erkeğin irade beyanlarına ek olarak resmi memurun huzurunda yapılması zorunluluğu ek bir kurucu unsurdur. Resmi nikah memuru huzurunda yapılmayan bir evlilik hukuk aleminde hiç doğmamıştır, yoktur.

Bir hukuki işlemin yokluğu her zaman ve herkes tarafından ileri sürülebilir. Hakim, hiç kimse ileri sürmese dahi, açılmış bir davada bir hukuki işlemin yokluğunu anlarsa re’sen nazara almak zorundadır.

Kesin Hükümsüzlük (Mutlak Butlan) Nedir?

Bir hukuki işlemin kurucu unsurları tamam olmakla beraber, genel geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemdeki şartlar eksik ise, o işlem ölü doğar. Hukuki işlemin ölü doğması, kesin hükümsüzlük (mutlak butlan) halini teşkil eder.

Kesin hükümsüzlüğü gerektiren sebepler aşağıda sayılmıştır:

• İrade beyanı sahibi kişinin tam ehliyetsizliği (ayırtım gücünün bulunmaması),
• İşlemin muvazaalı olması,
• İşlem konusunun emredici hukuk kuralları ve genel ahlaka aykırı veya imkansız olması,
• Geçerli şekil şartına uyulmaması, tasarruf işlemlerinde tasarruf yetkisinin olmayışı,
• İlli işlemlerde temel teşkil eden borçlanma işleminin geçersiz olması olarak sıralanabilir.

Bunlara ek olarak kefalet sözleşmesinde eşin yazılı izni alınmamışsa bu durumda da kesin hükümsüzlük mevcuttur.

Butlan ile sakat olan bir evlenme, mahkemenin kesinleşmiş butlan kararına kadar, geçerli bir evlenmenin tüm hükümlerini doğurur. Kesin hükümsüzlük, her zaman ve herkes tarafından ileri sürülebilir. Hakim,  re’sen nazara almak zorundadır.

İptal Edilebilirlik (Nispi Butlan) Nedir?

İptal edilebilirlik (nispi butlan), kanunun öngördüğü unsurlara uygun olan ve kanunun emredici hükümlerine aykırı olmayan bir işlemin, işlemi gerçekleştiren taraflardan birinin iradesinin sakat olması nedeniyle hükümsüz sayılmasıdır.

İşlem, iradesi sakatlanan kişinin bu durumu ileri sürüp kanıtlamasına kadar geçerli kabul edilir. Ancak iradesinin sakat olduğunun ortaya çıkmasıyla birlikte işlem geçersiz hale gelir. Eğer iradesi sakatlanan kişi, buna rağmen sakatlığını ileri sürmezse, işlem geçerli bir şekilde kabul edilir. Nispi butlanın temel sebepleri arasında;

• Yanılgı (hata),
• Aldatma (hile),
• Korkutma (ikrah) bulunur.

Kanun, iptal hakkının kullanılabilmesi için, hata-hile-ikrah durumlarının ortadan kalkmasından itibaren bir yıl süre tanımıştır. Bu süre içinde iptal hakkını kullanan kişi, hata-hile-ikrah ile gerçekleştirmiş olduğu hukuki işlemi baştan itibaren kesin hükümsüz hale getirmiş olur.

Noksanlık Nedir?

Bir hukuki işlemin kurucu unsurları ve geçerlilik şartları tamam olmakla beraber, hüküm ifade edebilmesi için bir unsur ile tamamlanması gerekli hallerde noksanlık mevcuttur.

Ayırt etme gücüne sahip küçük ve kısıtlıların yaptıkları borçlandırıcı işlemler, kanuni temsilcilerini icazet (onay) verene dek noksan durumdadır ve hakim, bu noksanlığı re’sen nazara almak zorundadır. Bu halde, kanuni temsilci onay verirse, işlem baştan itibaren geçerli bir işlem olarak hüküm ifade eder. Fakat kanuni temsilci, ayırt etme gücüne sahip küçük veya kısıtlının yapmış olduğu borçlandırıcı işleme tanınan süre içinde gerekli onayı vermezse işlem baştan itibaren kesin olarak hükümsüzleşir ve karşı taraf da işleme bağlı olmaktan kurtulur.

Yetkisiz temsilcinin yapmış olduğu hukuki işlemlerde de durum benzerlik arz eder ve temsil olunan yapılan işleme onay verene dek işlem noksanlık arz eder. Keza aile hukukunda da, diğer eşin rızasına bağlı bulunan işlemler için de, eşin rızası baştan alınmadığı takdirde işlemde noksanlık vardır.

Resmi bir makamın fiili ile tamamlanan işlemlerde, fiilin gerçekleşmeyeceği anlaşıldığı takdirde işlem kesin olarak hükümsüzleşir. Geciktirici şarta bağlı işlemler ve ölüme bağlı tasarruflarda da benzer durum söz konusudur.

Nispi Etkisizlik Nedir?

Nispi etkisizlik, hukuki işlemin sonuçlarının bazı kimselere karşı ileri sürülememesidir.

Ekin Hukuk Bürosu olarak alanında uzman avukat kadromuzla dava ve işlemlerinizi takip edebilmemiz için bizimle iletişim kurabilirsiniz.

Av. Ahmet EKİN & Zeynep Öykü ÖNDER