Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma

Fazla çalışma, İş Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmadır.

Fazla sürelerle çalışma ise, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmadır.

İş Kanunu’nun 63. Maddesine göre, denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşuluyla bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması. İşçinin yazılı onayı iş sözleşmesi yapılırken alınabileceği gibi iş ilişkisi devam ederken de alınabilir. Fazla sürelerle çalışma yapmak istemeyen işçi verdiği onayı 30 gün önceden işverene yazılı olarak bildirimde bulunmak kaydıyla geri alabilir.

Fazla Çalışma Türleri Nelerdir?

Fazla çalışma türleri; olağan nedenlerle fazla çalışma, zorunlu nedenlerle fazla çalışma ve olağanüstü nedenlerle fazla çalışma olarak üçe ayrılır.

Olağan Nedenlerle Fazla Çalışma

Olağan nedenlerle fazla çalışma, ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmadır.

Fazla çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması şarttır.

Fazla çalışma süresinin toplamı 1 yılda 270 saatten fazla olamaz.

Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma

İşyerinde ortaya çıkan bir arıza sırasında, bir arızanın mümkün görülmesi halinde, makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde veya zorlayıcı nedenlerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına yaptırılan fazla çalışmaya zorunlu nedenlerle fazla çalışma denir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.

Zorunlu nedenlerle yapılacak fazla çalışma için işçinin onayının alınmasına gerek yoktur. Zorunlu nedenler ortaya çıktığı takdirde işveren fazla çalışma yapılmasını talep ederse işçi bu talebi karşılamak ve fazla çalışma yapmak zorundadır. İşverenin usulüne uygun talebinin karşılanmaması işverene, iş sözleşmesini haklı nedenle fesih imkânı verir.

İşçinin zorunlu nedenlerde fazla çalışma yapma yükümlülüğü işçinin sağlık durumunun bu fazla çalışmayı yapmaya elverişli olması ve hayati bakımdan tehlike arz etmemesi halinde söz konusudur.

Olağanüstü Nedenlerle Fazla Çalışma

Seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak koşuluyla yurt savunmasının gereklerini karşılayan işyerlerinde fazla çalışmaya lüzum görülürse işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Cumhurbaşkanı günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne çıkarabilir. Cumhurbaşkanının kararına dayanılarak yapılan bu fazla çalışma olağanüstü nedenlerle yapılan fazla çalışmadır.

Olağanüstü nedenlerle yapılacak fazla çalışma için de zorunlu nedenle fazla çalışmada olduğu gibi işçinin onayının alınmasına gerek yoktur. İşveren fazla çalışma yapılmasını talep ederse, işçi bu talebi karşılamak ve fazla çalışma yapmak zorundadır. İşverenin usulüne uygun talebinin karşılanmaması işverene, iş sözleşmesini haklı nedenle fesih imkânı verir.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yasakları

Fazla çalışma yapılması bazı işler ve bazı kişiler için yasaklanmıştır.

Fazla çalışma yapmanın yasak olduğu işler şunlardır:

• Sağlık nedenlerine dayanan ve günlük 7.5 saatin üzerinde çalışma yapılamayan işler,
• Gece sayılan gün döneminde yürütülen işler,
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanları.

Fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler ise şunlardır:

• Zorunlu veya olağanüstü nedenler haricinde yer altında maden işlerinde çalışan işçiler
• 18 yaşını doldurmamış işçiler,
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,
• Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,

Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere yalnızca olağan nedenlerle fazla çalışma yaptırılamaz. Zorunlu veya olağanüstü nedenlerle bu işçilere fazla çalışma yaptırılabilir.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışmanın Karşılığı

İşçiye, her 1 saat fazla çalışması karşılığında, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 fazlası ödenir.

Fazla sürelerle çalışmada ise her 1 saat fazla çalışması karşılığında, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 fazlası ödenir.

Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, zorlayıcı veya olağanüstü nedenlerle haftalık 37,5 saati aşan her 1 saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %100’den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.

Olağan nedenlerle fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Zorunlu veya olağanüstü nedenlerle yapılan fazla çalışmanın karşılığında işçi kural olarak ücret yerine serbest zaman kullanma isteğinde bulunamaz. Bu durumlarda işçi istemde bulunsa bile işverenin bu isteği kabul etme zorunluluğu yoktur.

Fazla Çalışma Nasıl İspat Edilir?

İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçinin imzasını taşıyan bordro, sahteliği ispat edilinceye kadar kesin delil niteliğindedir.

Kural olarak fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatla yükümlüdür. Fiili bir olgu söz konusu olduğundan kural olarak işçi, fazla çalışma yaptığını her türlü delille ispat edebilir. Fazla çalışma yapıldığının ispatlanması veya işverence kabul edilmesi halinde, fazla çalışma ücretlerinin ödendiği konusundaki ispat yükü ise işverendedir.

Sonuç olarak fazla çalışma yapıldığını işçi ispat etmek zorundayken, işçiye fazla çalışma ücreti ödendiğini ise işveren ispat etmek zorundadır.

Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Nesrin KOŞAR