Kıymetli Evrakın Tasnifi

Kıymetli evrak niteliğindeki senetler;

• Kambiyo senetleri,
• Türk Ticaret Kanunu ve Sermaye Piyasası Kanununda düzenlenen menkul kıymetler,
• Türk Medeni Kanununda düzenlenen kıymetli evraklar,
• Türk Ticaret Kanununda düzenlenen emtia senetleri ve
• Diğer kıymetli evraklar olarak sınıflandırılabilir.

A. Kıymetli Evrakın İçerdiği Hak Açısından Tasnifi

• Pay (hisse) senetleri:

Anonim ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler tarafından çıkarılabilir. Ortaklık payını ve haklarını temsil eder.

• Emtia senetleri:

Mülkiyet ve/veya rehin hakkını temsil eder.

• Alacak senetleri:

Alacak hakkını içeren senetlerdir. Alacak hakkı para olmak zorunda değildir. Kambiyo senetleri, emre yazılı havale ve ödeme vaadi örnek olarak verilebilir.

• Eşya hukuku senetleri:

Eşya hukukunda düzenlenmişlerdir. Bir alacak üç şekilde gayrimenkul rehni ile teminat altına alınabilir. Bunlar gayrimenkul üzerinde ipotek tesisi, ipotekli borç senedi ve irat senedidir.

B. Kıymetli Evrakın Düzenlenmesine Neden Olan Temel İlişki Açısından Tasnifi

• İlletten mücerret (sebebe bağlı olmayan) kıymetli evrak:

Düzenlenmesine neden olan olaydan etkilenmeyen kıymetli evraklar illetten mücerrettir.

• İllete bağlı kıymetli evrak:

Kıymetli evrakın düzenlenmesine neden olan olay senedi bağlar. Asıl borç ilişkisindeki sakatlık kıymetli evrakı etkiler. Asıl borç ilişkisi geçersiz ise kıymetli evrak da geçersizdir.

C. Kıymetli Evrakın İçerdiği Haktan Önce Mevcut Olup Olmamasına Göre Tasnifi

• Kurucu nitelikte kıymetli evrak:

Kurucu nitelikte kıymetli evrakta hak senedin düzenlenmesiyle doğar. Bono, poliçe ve çek kurucu nitelikte kıymetli evraka örnek verilebilir.

• Bildirici nitelikte kıymetli evrak:

Bildirici nitelikte kıymetli evrakta hak senedin düzenlenmesinden önce doğmuştur. Anonim şirket pay senetleri ve konişmento bildirici nitelikte kıymetli evraktır.

D. Kıymetli Evrakın İhracı Açısından Tasnifi

• Seri halinde çıkarılan kıymetli evrak:

Bazı kıymetli evraklar aynı metinle ancak farklı seri numaralı olarak çok sayıda çıkarılabilir. Seri halinde çıkarılan kıymetli evraklara pay senetleri ve tahviller örnektir.

• Tek tek çıkarılan kıymetli evrak:

Bazı kıymetli evraklar ise tek tek çıkarılır. Bunlara poliçe, bono ve çek örnek olarak gösterilebilir.

E. Kıymetli Evrakın Devrine Göre Tasnifi

• Nama yazılı senetler:

Türk Ticaret Kanununun 654 ila 657.maddeleri arasında düzenlenmiştir. TTK m. 654’e göre “belli bir kişinin adına yazılı olup da onun emrine kaydını içermeyen ve kanunen de emre yazılı senetlerden sayılmayan kıymetli evrak nama yazılı senet sayılır.”

Kambiyo senetleri (poliçe, bono, çek) kanunen emre yazılı senetlerdir. Emre yazılı senetlere tedavüle çıkarılmadan önce menfi emre kaydı konulursa nama yazılı senede dönüşürler. Menfi emre kaydı “emre yazılı değildir, ciro ile devredilemez, nama yazılıdır” şeklinde olabilir. Menfi emre kaydının senedin ön yüzüne ve zorunlu unsurları kapatmayacak şekilde yazılması isabetli olacaktır.

Nama yazılı senetler alacağın temliki hükümlerine göre devredilir. Devir bir devir beyanı ve senet zilyetliğinin teslimi ile gerçekleşir.

Nama yazılı senetlerde borçlu borcunu, senette adı yazılı olan ilk hamil lehdara veya senet devredilmişse onun hukuki halefi olduğunu ispat eden gerçek alacaklıya ödemek zorundadır. Senet devredilmemişse yetkili hamil lehdar; devredilmişse gerçek alacaklıdır.

Nama yazılı senetlere “veya hamiline” kaydı ya da benzer bir ifade elenirse senet eksik nama yazılı hale gelir. Eksik nama yazılı senette borçlu borcunu senedin hamiline ödeyerek sorumluluktan kurtulabilir. Hamilin gerçekten alacaklı olup olmadığını araştırma yükümlülüğü yoktur.

Nama yazılı senetlerde borçlu lehdar ile aralarındaki ilişkiden kaynaklanan sübjektif def’ileri senedin devredilmesi halinde diğer hamillere karşı da ileri sürebilir. Ayrıca borçlu, kendisine borcu ödemesi için ibrazda bulunan hamile karşı, senet metninden anlaşılan ve senedin geçersizliğine dayanan def’iler ile kendi aralarındaki ilişkiden kaynaklanan şahsi def’ileri de ileri sürebilir.

Poliçe, bono, çek, konişmento nama yazılı olarak düzenlenebilecek senetlerdendir.

• Emre yazılı senetler:

Emre yazılı senetlerle ilgili hükümler genel olarak Türk Ticaret Kanunun 824 ila 831.maddeleri arasında düzenlenmiştir. TTK m.824’e göre “emre yazılı olan veya kanunen böyle sayılan kıymetli evrak, emre yazılı senetlerdedir.”

Bir senedin emre yazılı olarak düzenlenebilmesi için öncelikle kanunun izin vermesi gerekmektedir. Ayrıca bir gerçek veya tüzel kişi adına düzenlenmeli ve emre ya da benzeri bir kaydı içermelidir.

Kambiyo senetleri kanunen emre yazılıdır. Bu nedenle emre kaydı içermeyen bir gerçek ya da tüzel kişiye karşı düzenlenmiş olan kambiyo senetleri emre yazılıdır.

Kanun gereği emre yazılı olan senetlere tedavüle çıkarılmadan önce menfi emre kaydı konulursa nama yazılı senede dönüşür.

Emre yazılı senetler ciro ve zilyetliğin devredilmesi ile el değiştirir.

Ciro senet üzerine veya senette yer kalmamışsa senede yapılan ek olan alonj üzerine yapılır. Cironun senet veya alonj üzerine yapılması zorunludur.

Borçlu, hile veya ağır kusuru olmadıkça, kopma yapmayan ciro zincirine göre yetkili hamil olan kişiye ödeme yaparak borçtan kurtulabilir. Eğer senet vadeden önce ibraz edilmişse borçlu ödemeden önce ibrazda bulunanın yetkili hamil olup olmadığını araştırmak zorundadır.

Borçlu ibrazda bulunan kişiye karşı senedin geçersizliğine ilişkin, senet metninden anlaşılan def’ileri  ve şahsi def’ileri ileri sürebilir. Emre yazılı senetlerde borçlu lehdara karşı ileri sürebileceği sübjektif defileri diğer hamillere karşı ileri süremez.

Poliçe, bono, çek ve konişmento emre yazılı olarak düzenlenebilecek kıymetli evraklardandır.

• Hamiline yazılı senetler:

Türk Ticaret Kanununun 658 ila 669.maddeleri arasında düzenlenmiştir. TTK m.658’e göre “senedin metninden veya şeklinden, hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı her kıymetli evrak, hamile veya hamiline yazılı sayılır.”

Bir senedin hamile yazılı olabilmesi için kanunun hamile yazılı olarak düzenlenmesine izin vermesi ve herhangi bir gerçek ya da tüzel kişiye karşı düzenlenmemiş olması gerekmektedir. Ayrıca senet metninde “hamile, hamiline veya bu anlama gelen bir kaydın” yer alması gerekir.

Hamile yazılı senetler en kolay devredilebilen kıymetli evraklardır. Senedin zilyetliğinin devredilmesi ile senet ve içerdiği hak da devredilmiş olur.

Hamile yazılı senetler ciro ve teslim ile de devredilebilir. Hamile yazılı senedin ciro ile devredilmesi onu emre yazılı hale getirmez.

Borçlu ödeme için kendisine hamile yazılı senedi ibraz eden kişinin yetkili hamil ya da şeklen yetkili hamil olup olmadığını araştırmak zorunda değildir. Sadece ödeme yaptığı kişiden senet bedelini tahsil ettiğine dair imzasının olduğu hamile yazılı senedi alması yeterlidir. Ancak mahkeme kararıyla ödemeden menedilen borçlunun ödemesi geçerli olmaz.

 Borçlu hamile yazılı bir senetten doğan alacağa karşı, senedin geçersizliğine ilişkin veya senet metninden anlaşılan def’ileri ileri sürebilir. Ayrıca alacaklı her kim ise ona karşı şahsen sahip olduğu def’ileri de ileri sürebilir. Borçlu ile önceki hamiller arasındaki ilişkiden kaynaklı şahsi def’ilerin ileri sürülebilmesi için hamilin senedi iktisap ederken bile bile borçlunun zararına hareket etmiş olması gerekmektedir.

Hamile yazılı senetlere çek örnek verilebilir. Bono ve poliçe hamile yazılı olarak düzenlenemez.

• Senedin türünün değiştirilmesi:

Türk Ticaret Kanunun 650.maddesinde senedin türünün değiştirilmesi düzenlenmiştir.

TTK m.650:

(1) Nama veya emre yazılı senet, ancak kendisine hak verdiği ve borç yüklediği tüm kişilerin muvafakatıyla hamile yazılı senede dönüştürülebilir. Bu muvafakatın doğrudan senet üzerine yazılması gerekir.

(2) Hamile yazılı senetlerin nama veya emre yazılı senede dönüştürülebilmesi hususunda da aynı  kural  geçerlidir. Bu  son  hâlde hak  veya borç  sahibi  kişilerden  birinin  muvafakatı bulunmazsa bu dönüştürme, ancak dönüştürmeyi yapan alacaklı ile onun haklarına doğrudan doğruya halef olan kişi arasında hüküm ifade eder.