Ceza Hukukunda Geri Vermeye İlişkin Özel Durumlar ve Usul

Ceza hukukunda geri verme (iade), hükümlü veya şüphelinin bir ülkeden başka bir ülkeye teslim edilmesini ifade eden hukuki bir süreçtir. Uluslararası iş birliğinin bir parçası olan bu mekanizma, suçluların adaletten kaçmasını önlemeyi amaçlamakla birlikte, devletlerin egemenlik hakları, insan hakları ve ceza adalet sistemlerinin farklılıkları nedeniyle çeşitli tartışmalara konu olmaktadır.

Geri vermeye ilişkin usul ve özel durumlar, hem ulusal mevzuatta hem de uluslararası sözleşmelerde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Bu süreçte, çifte suçluluk ilkesi, siyasi suç istisnası, insan hakları ihlalleri riski ve ölüm cezası yasağı gibi hukuki prensipler büyük önem taşır. Ayrıca, geri verme prosedürleri, hem talep eden hem de talebe muhatap olan devlet açısından belirli usul kurallarına tabidir ve yargısal denetime açıktır.

Ölüm Cezası Gerektiren Suçlarda Geri Verme Sorunu

6706 Sayılı Cezai Konularda Adli İş Birliği Kanunu’nun 11. Maddesine göre geri verme isteminin, ölüm cezası veya insan onuru ile bağdaşmayan bir ceza gerektiren suçlara ilişkin olması durumunda geri verme istemi kabul edilemez. Eğer iade talebinde bulunan ülkenin yasalarında suçun cezası idam ise ancak iadenin istendiği ülkede idam cezası yoksa veya uygulanmıyorsa, iadenin gerçekleşmesi için bir şart aranır.

Talepte bulunan ülke, iade edilen kişinin idam edilmeyeceğine dair yeterli güvence verdiğinde, iade işlemi yapılabilir. Yani cezanın niteliğine ilişkin bir red sebebinin varlığı halinde istemde bulunan devlet tarafından öngörülen cezanın infaz edilemeyeceğine yönelik yeterli güvence verilmesi durumunda geri verme istemi kabul edilebilir. Bu konuda verilen güvencenin yeterli olup olmadığının takdir yetkisi Türk makamlarına aittir.

Mali Suçlarda Geri Verme Sorunu

Sözleşmenin ilk biçimine göre mali suçlar ancak sözleşmeye taraf devletlerin ayrıca yapacakları anlaşmalarla geri verilebilirdi. Yani mali suçlar kural olarak geri verilemezdi ancak bunun istisnası tarafların ayrıca yapacakları bir anlaşmalarla geri vermeyi mümkün kılmalarıydı. Ancak sözleşmeye 1978 yılında eklenen Ek 2. Protokole göre; vergi, resim, gümrük ve kambiyo ile ilgili suçlar, bunların isteyen taraf mevzuatına göre aynı nitelikte bir suça karşılık gelmesi durumunda sözleşen taraflar arasında sözleşme hükümleri uyarınca geri verme mümkün olacaktır.

Geri verme istemi istemde bulunulan taraf mevzuatının aynı türden vergi veya resim düzenlememesi ya da geri verme isteyen taraf mevzuatındaki gibi vergi, resim, gümrük veya kambiyo düzenlemesi içermediği gerekçesiyle reddedilmeyecektir. (SİDAS Ek 2. Nolu Protokol m. 2).

Diğer Özel Durumlarda Geri Verme Sorunu

İadesi talep edilen kişinin, talep tarihinde on sekiz yaşını doldurmamış olması, uzun zamandan beri Türkiye’de bulunuyor olması veya evli bulunması gibi kişisel hâlleri nedeniyle, iadenin kişinin kendisini veya ailesini, fiilin ağırlığı ile orantısız şekilde mağdur edecek olması durumunda iade talebi kabul edilmeyebilir. (6706 Sayılı K. M. 11/4).

Geri Verme Talebi İstem

Geri verme istem (talep) üzerine olur; re’sen geri verme kural olarak mümkün değildir. Geri verme isteminde bulunacak devlet tarafından yapılacak ilk işlem talepname hazırlanmasıdır. Talepname fail hakkında soruşturma veya kovuşturma yapmak ya da verilen cezayı şnfaz etmek için bulunduğu devlete verilen söz konusu kişinin kendisine teslim talebini içeren yazılı belgedir.

Yabancı bir devlet Türkiye’den geri verme isteminde bulunacaksa talepname dayanakları ile birlikte diplomatik yoldan Dışişleri Bakanlığı’na ulaştırılır. Dosya oradan Merkezi Makam olan Adalet Bakanlığı’na gönderilir. Adalet Bakanlığı geri verme istemlerini inceleyerek gerek görmesi durumunda ek bilgi ve belge isteminde bulunabilir ve gerekli koşulları taşımayan istemleri reddeder. Gerekli şartları taşıyan talepler, yetkili ağır ceza mahkemesi nezdindeki Cumhuriyet başsavcılığına gönderilir. İade talebi hakkında karar vermeye, kişinin bulunduğu yer ağır ceza mahkemesi yetkilidir. Kişinin bulunduğu yer belli değilse, Ankara ağır ceza mahkemesi yetkilidir.

Cumhuriyet başsavcılığı, iade talebine ilişkin karar vermek üzere ağır ceza mahkemesinden talepte bulunur.

Koruma Tedbirleri

Ağır ceza mahkemesi iade sürecinin her aşamasında iadesi talep edilen kişi hakkında Ceza Muhakemesi Kanunu hükümleri uyarınca koruma tedbirlerine karar verebilir.

Geri verme istemine konu olabilecek bir suçun işlendiğinin kabulü için kuvvetli şüphe bulunması durumunda, geri verme isteminin Adalet Bakanlığı’nın ulaşmasından önce Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası anlaşma hükümleri ve karşılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi çerçevesinde ilgili devletin istemi ve Adalet Bakanlığı’nın uygun bulması üzerine isteminde bulunulan kişi geçici olarak tutuklanabilir.

İade talebine konu olabilecek ve 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 12 nci maddesinin üçüncü fıkrasının (a) bendi kapsamına giren bir suç işlediği yönünde kuvvetli şüphe bulunan kişi, ilgili devletin talebi aranmaksızın geçici olarak tutuklanabilir.

İlgili devletin geçici tutuklama talebi, Adalet Bakanlığı tarafından iade amacıyla yakalanması ve Cumhuriyet başsavcılığına sevki için İçişleri Bakanlığına gönderilir. Yakalanan kişi, geçici tutuklama hususunda karar verilmek üzere en geç yirmi dört saat içinde sulh ceza hâkimi önüne çıkarılır. Sulh ceza hâkimi geçici tutuklanması talep edilen kişiye, rızaya dayalı iade imkânı ile bunun hukukî sonuçları hakkında bilgi verdikten sonra talep hakkında karar verir.

Geçici tutuklama süresi ilgili milletlerarası andlaşma hükümlerine göre belirlenir. Mütekabiliyet ilkesi çerçevesinde kişi, en fazla kırk gün geçici tutuklu kalabilir. Geçici tutuklama yerine kişinin kaçmasına engel olacak şekilde Ceza Muhakemesi Kanununun 109 uncu maddesi uyarınca adlî kontrol kararı verilebilir.

İlgili devlet tarafından dördüncü fıkrada belirtilen süre içinde iade evrakının gönderilmemesi hâlinde geçici tutuklama veya adlî kontrol kararı kaldırılır. Bu durum, iade talebinin alınmasından sonra iade amacıyla koruma tedbirleri uygulanmasına engel teşkil etmez.

İade sürecinde kişinin tutuklanması durumunda teslime kadar geçen süre içindeki tutukluluk durumu, ağır ceza mahkemesince en geç otuzar günlük sürelerle incelenir. Toplam tutukluluk süresi, kişinin iade talebine konu suçtan dolayı alabileceği veya mahkûm olduğu cezanın infaz süresini geçemez.

Yargılama

Ağır ceza mahkemesince kişiye, Ceza Muhakemesi Kanununda belirtilen haklarıyla birlikte rızaya dayalı iadenin mahiyeti ve hukukî sonuçları anlatılır. Kişiye rızaya dayalı iade usulünü kabul edip etmediği sorulur.

Mahkeme, kişinin rızaya dayalı iade usulünü kabul etmesi üzerine bu Kanun ve Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası andlaşma hükümlerine göre iade talebinin kabul edilebilir olup olmadığına karar verir. Bu karara karşı itiraz yoluna başvurulabilir. Kararın kesinleşmesi hâlinde iade evrakı Adalet Bakanlığı’na gönderilir.

Kişinin rızaya dayalı iade usulünü kabul etmemesi hâlinde mahkeme, iade şartlarını 6706 Sayılı Cezai Konularda Adli İş Birliği Kanunu’nu ve Türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası andlaşma hükümlerine göre inceleyerek iade talebinin kabul edilebilir olup olmadığına karar verir.

Talep eden devlet tarafından gönderilen belgelerin yeterli görülmemesi hâlinde mahkeme, uygun bir süre içinde ek bilgi ve belgelerin gönderilmesini isteyebilir. İade yargılamasında katılma talebinde bulunulamaz.

Mahkemenin kararına karşı temyiz yoluna başvurulabilir. Yargıtay bu başvuruları üç ay içinde sonuçlandırır. Kararın kesinleşmesi hâlinde iade evrakı karar ile birlikte Adalet Bakanlığı’na gönderilir.

Teslim

İadesine karar verilen kişinin teslim işlemleri, ilgili bakanlıklarla iş birliği hâlinde yürütülür.

İadesine karar verilen kişinin, talep eden devlet makamları ile kararlaştırılan tarihte haklı bir neden olmaksızın teslim alınmaması hâlinde, bu tarihten itibaren otuz gün sonra mahkemece kişi hakkında verilen koruma tedbirleri kaldırılır.

İadesine karar verilen kişi hakkında, başka bir suç nedeniyle Türkiye’de ceza soruşturması veya kovuşturması ya da infazı gerekli bir hapis cezası bulunması veya kişinin seyahat edebilecek durumda olmaması hâlinde, Adalet Bakanlığı tarafından teslimin ertelenmesine karar verilebilir. Bu karar, kişiye ve talep eden devlete bildirilir.

İade talebine konu suç bakımından ispat aracı olarak yararlı görülen veya suçun işlenmesiyle elde edilen ve kişi yakalandığında üzerinde ele geçen ya da daha sonra ortaya çıkan eşya, talep eden devlete teslim edilebilir. İadesi talep edilen kişinin ölümü, kaçması veya benzer sebeplerle iade hakkında bir karar verilememesi hâlinde de eşyanın teslimi gerçekleştirilebilir.

Türkiye’de yürütülmekte olan bir soruşturma veya kovuşturma bakımından zorunlu olduğu takdirde eşyanın teslimi ertelenebilir. İyiniyetli üçüncü kişilere ait eşyanın teslim talepleri yerine getirilmez.

Transit Geçiş Kararı

Türk hukuku açısından iade koşullarının bulunması hâlinde, bir devlet tarafından başka bir devlete iadesine karar verilen kişinin Türkiye’den transit geçişine izin verilebilir.

Transit geçiş talebi, Adalet Bakanlığı tarafından değerlendirilir ve verilen karar, talep eden devletin yetkili makamına bildirilir.

Transit geçişin yirmi dört saatten fazla sürmesi ve bu nedenle kişinin hürriyetinin kısıtlanması ihtiyacının ortaya çıkması durumunda, sulh ceza hâkimince transit geçişin sağlanması amacıyla yedi günü geçmemek üzere geçici tutuklama kararı verilebilir.

Transit geçiş talebinin reddini gerektiren nedenlerin ortaya çıkması veya kişinin transit geçiş sırasında resen soruşturma yapılmasını gerektirecek bir suç işlemesi hâlinde transit geçiş durdurulabilir.

Bir devletten başka bir devlete gerçekleştirilecek hükümlü nakilleri ile ilgili olarak Türkiye üzerinden yapılacak transit geçişler hakkında şartlarını 6706 Sayılı Cezai Konularda Adli İş Birliği Kanunu’nun hükümleri uygulanır.

Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Tuğçe ŞEN